Зошто Европа се движи кон тврдокорната десница?

Во пресрет на изборите за Европскиот парламент овој јуни, нативистичката десница се чини дека е подготвена да добие многу места низ целиот континент, особено во клучните земји. Иако шовинистичкиот бран се протега од Португалија до Скандинавија, тој е воден главно од десничарските партии во петте основни членки на ЕУ кои го отфрлија национализмот пред повеќе од 70 години.

Во Италија, политичарката со неофашистичко потекло, Џорџа Мелони, е премиер од 2022 година и останува популарна. Во Холандија, партијата на радикалниот ксенофоб Герт Вилдерс беше прва на изборите во ноември минатата година и исто така останува популарна (иако не успеа да добие доволно поддршка од другите партии за да формира влада).

Во Франција, Националниот собир на Марин Лепен е фаворит, со речиси 30% одобрување. Во Белгија, екстремно десничарската фламанска партија Влаамс Беланг е во предност и расте во анкетите. А во Германија, Алтернатива за германија (АфД) се појави како втора најсилна партија. Меѓу првобитните членки на Европската унија, само малиот Луксембург сè уште може да се пофали со силна центристичка политика.

Точно, некои од овие партии едвај ги прикриваа расистичките агенди, додека други успеаја да воспостават респектабилна конзервативна репутација. Мелони е прозападна во нејзината надворешна политика и навидум прагматична во секојдневните домашни односи. Нејзината стратегија на умереност беше толку успешна што Лепен сега отворено ја имитира. Спротивно на тоа, АфД го удвои екстремизмот.

Како и да е, кога неодамна беше запрашана за заедничките фактори кои ги придвижуваат десничарските сили низ Европа, Мелони не штедеше зборови: „Јасно е дека одговорите на Европа до граѓаните не функционираат“.

Но, дали е ова вистина? Имиграцијата, економските тешкотии и зголемената нееднаквост се генерално она што ги наведува гласачите до крајности, но сите овие проблеми донекаде стивнаа во последниве години. Пристигнувањата на барателите на азил во моментов се далеку под просекот од минатата деценија, а европските општества примија милиони украински бегалци без многу контроверзии.

Ниту економските фактори не ги објаснуваат актуелните анкети. Иако инфлацијата ја намали куповната моќ, особено во Италија и Германија, ЕУ доживеа многу полоши економски услови по финансиската криза во 2008 година. Вработеноста денес е на повеќедецениски врв во повеќето земји на ЕУ, вклучувајќи ги и основачките членки, а нееднаквоста, исто така, донекаде е ублажена. Во Франција, Џини индексот (кој ја мери нееднаквоста на приходите) опаѓа од 2010 година, а слични трендови може да се најдат во повеќето други земји од ЕУ.

Секогаш ќе има причини за економско и политичко незадоволство. Во Холандија, некои гласачи се загрижени дека имигрантите ќе го оптоварат системот на социјална помош и ќе се натпреваруваат за оскудни прифатливи станови. Италија долго време страда од економска слабост и слаб раст, а Германија сѐ повеќе изгледа како болниот човек на светската економија.

Значи, некоја друга прикриена струја мора да ја поттикнува широката привлечност на националистичката десница. Една индиција е дека повеќето од тврдодесните партии – без разлика дали се проруски или не – почнаа да се зголемуваат забележливо во анкетите откако Владимир Путин нареди целосна инвазија на Украина. Тоа може да предизвика реакција надвор од непосредното чувство на несигурност, бидејќи Европејците се разбудија на потенцијалното разоткривање на политичкиот поредок по Студената војна.

Европските политички поредоци отсекогаш го црпеле својот легитимитет не само од моќта или институциите, туку и од заедничките вредности. Барем од Виенскиот конгрес (1814-1815), „обединувачката сила“ во европската политика, како што гледаше Хенри Кисинџер, беше колективното верување во идеалите на системот. Така, политичкиот поредок на Европа на Метерних почиваше на монарсите кои се согласија за потребата да се потиснат буржоаските идеали. Пост-Версајска (1919) Европа, напротив, никогаш не постигна многу идеолошко единство или заедничко чувство на легитимност, завршувајќи со апсолутен неред на светска војна.

По Втората светска војна, обединувачката сила се врати во (западна) Европа во форма на Студената војна, кога целта беше да се минимизира советското влијание и да се продолжи со континуирана, иако бавна, економска интеграција. По падот на Берлинскиот ѕид во 1989 година, создавањето на обединета – и политички и економски либерална – Европа стана мисија. Европејците дури се обложија дека можат да влијаат на остатокот од светот преку „ефектот на Брисел“, регулаторно ниво што привлекува глобално усогласување во интерес на едноставноста. Целокупната стратегија на блокот ги рефлектираше основните вредности кои добија привлечност кај јавноста кога обезбеди стабилност и просперитет.

Но, сега, војната на Путин против Украина, превирањата на Блискиот Исток и изгледите за враќање на Доналд Трамп во Белата куќа ги ослабуваат столбовите на европската стабилност. Чувствувајќи голема промена, гласачите се свртуваат кон партиите кои традиционално не се идентификуваат со системот. Стравувањата дека поредокот по 1989 година се распаѓа ги натера гласачите да се запрашаат: „Дали навистина сме на вистинската страна на историјата, како што ни беше кажано? Дали бевме излажани?“

Според тоа, неодамнешните геополитички промени го нарушија легитимитетот на системот. Нападот на Русија врз Украина јасно стави до знаење дека Европа е само делумно суверена, а фалениот „ефект на Брисел“ не успеа да се материјализира во глобалната нето-нула транзиција. Другите големи земји го игнорираат барањето на Европа за лидерство во климата, бидејќи знаат дека ѝ недостига потребната технолошка моќ. А за миграцијата, ЕУ постојано не успева да најде заеднички пристап за решавање на проблемот во однос на земјите на потекло.

Навистина, нативистите како Мелони понекогаш се чини дека стануваат поумерени кога ќе дојдат на власт. Но, наместо да ги прифаќаат вредностите на системот, тие можеби суптилно ги менуваат. Иако се претставуваше како уверливо урбана, артикулирана и поддржувачка на Украина, Мелони тивко ги екипираше сите бирократски функции на располагање со партиски лојалисти. Згора на тоа, таа врши уставна реформа што личи на грабање на власта (тоа сериозно би ја намалила моќта на претседателот и парламентот), како и лажни сојузи со непријатни личности како францускиот ксенофоб Ерик Земур и шпанскиот екстремно десничарски лидер Сантијаго Абаскал. Таа, исто така, беше во добри односи со унгарскиот премиер Виктор Орбан, иако ја критикува неговата проруска наклонетост.

Моделот Мелони почнува да изгледа како шаблон за националистичката десница да ја освои функцијата и потоа да ја промени ЕУ одвнатре. Но, ако геополитичката несигурност е навистина во срцето на десничарскиот пресврт на Европа, оние што се противат на тоа мора да признаат дека ЕУ не може да се брани врз основа на статус-кво. Тие ќе треба да тврдат дека безбедноста и суверенитетот бараат уште поголема политичка интеграција.

(Федерико Фубини е уредник-коментатор во италијанскиот весник „Кориере дела сера“. Текстот е дел од мрежата на „Проект синдикејт“.)