Се мачиме со корупцијата и ние, ама се мачат и Европејците

Падот од 12 позиции на најновата ранг-листа на Транспаренси Интернешнл за 2024 година само го потврдува фактот дека Македонија продолжува да бележи лоши резултати и назадување во борбата против корупцијата. Патем речено, веќе стана навика значаен дел од изборните циклуси да поминат во атмосфера на закани дека претстои соочување со одговорност и казнување за злоупотребите направени од страна од највисоките позиции во власта.

Но, високата корупција останува неказнета. Веднаш по завршувањето на гласањето, додека изборните победници во славеничко расположение се распоредуваат во владините фотелји, посочените „обвинети“ првенци на претходната влада фаќаат магла од државата, носејќи го со себе, се разбира, и преполнетото чекмеџе. Но, борбата против корупцијата тука не застанува, туку се „интензивира“ и продолжува до наредниот изборен циклус.

Во меѓувреме, следат и скандали во македонското судство (со 2 отсто јавна поддршка), при што оние што биле фатени со прстите во теглата со мед, односно со рацете до лактови пикнати во даночните пари и буџетски средства, успеваат да се „испазарат“ за својата слобода и отфрлање на сомневањата за некакви нивни нечесни намери. Театар и забава за јавноста, но со кисели насмевки и депресивни тонови.

Ако воопшто може да се спомене како утеха, корупцијата е глобално распростанет феномен, кој насекаде го нагризува општествениот развој. Па дури и во земјите кои на Индексот за перцепција на корупцијата вообичаено се наоѓаат на самиот врв на ранг-листата на Транспаренси Интернешнл, како, на пример, Шведска, која забележа пад од две позиции и сега е пласирана на осмото место.

Шведска не е единствена што покажува негативен тренд. Просечниот резултат за земјите од ЕУ опаѓа трета година по ред и сега изнесува 62 поени (од можни 100). Европа како целина, исто така, го достигна својот најнизок просечен резултат за степенот на воочена корупција минатата година. Големите економии како Германија (75) и Франција (67) сега се нешто пониско рангирани, па дури и традиционално силните земји како Норвешка (81) ги бележат своите најниски резултати досега.

ЕУ е еден од најмалку корумпираните региони во светот, но сепак е погодена од корупција на повеќе начини. Се проценува дека корупцијата ја чини ЕУ помеѓу 179 и 990 милијарди евра годишно, што претставува околу 6% од БДП на Унијата. 70 отсто од жителите на ЕУ веруваат дека корупцијата е широко распространета во нивните земји. Истражувањата покажуваат и дека 59 отстои од компаниите во ЕУ се согласуваат со тврдењата дека митото и користењето контакти и врски често се најлесниот начин за добивање одредени јавни услуги. Токму затоа борбата против корупцијата, судејќи барем според сите свечени низјави на највисоко ниво, е важен приоритет во ЕУ. Новата Европска комисија предлага, меѓу другото, земјите-членки да добијат посебни средства од буџетот на ЕУ за борба против корупцијата на национално ниво.

За најмалку корумпирани традиционално важат скандинавските земји. Го споменавме примерот на Шведска, каде што прашањето за ширење на корупцијата може да се смета делумно и за извесен парадокс. Од една страна, Шведска е редовно пласирана, речиси „претплатена“ да биде меѓу првите десет најмалку корумпирани земји во светот, со само неколку забележителни случаи каде некој вработен во јавниот сектор бил осуден за поткуп. Едновремено, истражувањата покажуваат дека на многу малку луѓе во Шведска им бил понуден поткуп на разни нивоа.

Но, од друга страна, одвреме-навреме се откриваат скандали за кои без поголемо двоумење би можело да се рече дека не се вклопуваат во имиџот на земја без корупција. Во изминатите години значаен медиумски публицитет добија скандалите кога високо позиционирани шведски политичари ги финансирале посетите во пабови и шопинг за приватни потреби со даночни пари. Беше забележан и скандалот со поткуп во државната монополска компанија за продажба на алкохолни пијалоци, „Систем болагет“, кога вработените биле поткупени за да вклучат „под рака“ одредени производи во асортиманот, без задолжителна тендерска процедура. Неретко доаѓаат до израз и „откритија“ за други неправилности, како на пример кога директорите вработуваат свои несоодветно квалификувани деца и кога роднините добиваат приоритет во становите за изнајмување во општините.

Како можно објаснување за споменатиот парадокс во Шведска се посочува феноменот означен како „софистицирана корупција“, односно релативно невидлива корупција што се движи во граничната зона помеѓу она што е некорумпирано, она што е морално сомнително и она што е нелегално. Додека во официјалните статистички податоци за кривичните дела поврзани со корупција доминираат мито и поткуп, истражувањата покажуваат дека корупцијата поврзана со мрежата на непотизам, пријателските врски и конфликти на интереси, е, всушност, поголем проблем во Шведска. Тоа што е заедничко за тој вид корупција е дека таквите дела се мошне тешки за кривично гонење.

Корупцијата не е црно-бел феномен. Во апологетските напори во прв план да се става отпорноста на внатгрешната сила на системот пред напливот на корупција, критичарите во Шведска, колку тоа и да звучи наивно, сметаат дека фокусот мора биде на едукацијата, насочена кон помагање и поддршка на вработените во јавните институции да постапуваат правилно, согласно регулативата. Според шведските обвинители за корупција, голем дел од коруптивните зделки се случуваат затоа што луѓето едноставно не знаат што не смеат да прават.

Сепак, трендовите не се изедначени, според насоките што ги покажува развојот пошироко во Европа. Ако ја земеме за пример Словачка, ситуацијата нагло се влошила во текот на изминатата година, така што оваа земја забележи пад од 12 позиции, и од 47-то се најде на 59-то место. Околностите кои повлијаеле на влошениот развој се повеќе од илустративни. Словачката влада ги затвори и специјалното обвинителство и полициската единица која работеше против корупцијата. Казните за коруптивни дела стана поблаги, а се скрати и временскиот рок за кривично гонење за дела поврзани со корупција. На словачката влада и беа упатени критики и дека ја ограничува независноста на медиумите и на другите истражни институции, што доведе и до протести во јавноста. Падот во рангирањето од 12 позиции, значи, не е воопшто случаен.

И Македонија за една година потона за 12 позиции на ранг-листата на Транспаренси. Горе опишаните состојби во Словачка по се изгледа не се разликуваат многу од она што во Македонија е веќе подолго време препознатлив белег на отсуство на посериозна борба за сузбивање на копрупцијата и криминалот. Прашање е само како да се едуцира населението и да се поткрене свеста дека борбата против корупција мора да подразбира нулта толеранција. Ако е тоа воопшто можно, кога ретко кој во Македонија ќе се воздржи а да не каже дека „… му се пружила шанса, на функција е, кога ќе се нафатира малку, ако не сега“.

Само треба да се има мерка, ќе речат други. Мерка, која, кога е во прашање армијата македонски јавни функционери и нивните привилегии, е одамна изгубена.

(Насловот и поднасловот се редакциски)